EGIPT HISTORIA ARCHITEKTURA 1

Architektura sepulkralna w starożytnym Egipcie dzieli się na typy charakterystycznych form:

Stare Państwo: 
*mastaba

*piramida schodkowa
*piramida łamana
*piramida idealna

Średnie Państwo: 
*grobowce wykute w skale

Nowe Państwo 
*grobowce bez formy architektonicznej – podziemne zespoły korytarzy i komór

A - wejście (węgary drzwiowe dekorowane przedstawieniami klęczącej bogini Maat)
B - pierwszy korytarz (sceny z Litanii do Re)
C - drugi korytarz (sceny z Litanii do Re i Amduat)
D - trzeci korytarz (sceny z Amduat)
E - komora szybowa (przedstawienia wyposażenia pogrzebowego)
F - sala kolumnowa z centralnym zejściem (kaplica Ozyrysa i sceny z Księgi Bram)
G - korytarz zaadoptowany jako komora grobowa (przedstawienia bóstw; postać bogini Nut na sklepieniu)
grób Seti II - XIX dynastia

Formy piramidy w architekturze Starego Państwa

Stare Państwo (2800-2200 r. p.n.e)

Proste groby podziemne – były to podziemne komory małych rozmiarów przeznaczone dla zacniejszych osób, wyłożone cegłą lub drewnem, zabezpieczone od góry drewnianym stropem. Później pojawiła się nadbudowa w formie prymitywnej chatki.

Mastaba- grób złożony z części nadziemnej i podziemnej. Część nadziemna : blok lekko pochylonych ścianach i płaskim dachu wykonany z kamienia lub cegły suszonej budowany na planie prostokąta. Starsze Mastaby miały tylko jedno pomieszczenie później jest ich kilka: 
*Kaplica, magazyny. Odnajdujemy też posągi członków rodziny zmarłego w tzw. Serdabach, 

*ślepe wrota wymodelowane w kamieniu (pozwalały duszy zmarłego przechodzić ze świata żywych do duchowego), 

*stella- kamienna płyta umiejscowiona nad ślepymi wrotami. Przed wrotami 

*stół ofiarny. 
*Część podziemna: komora grobowa wykuta głęboko w skale, do której prowadził długi wąski szyb.

Nekropolia - z greckiego miasto umarłych. Prywatne cmentarzyska dla wysokiej rangi urzędników które stanowiły zespoły mastab.
Grobowiec w Nagada - kształtem przypominał mastaby zbudowany z cegły suszonej. Posiadał fasadę zewnętrzną z bogato profilowanymi występami tzw. Ryzality. Wewnątrz znajdowały się kaplice i pomieszczenia z zastawą grobową

Piramida Schodkowa w Sakkara (2700r.p.n.e.)- została zaprojektowana przez Imhotepa , miał on wznieść wielką mastabę wokół której zbudował kolumnady, kaplice, świątynie grobowe, wszystko otoczone murem (piramida jako element kompleksu, nigdy nie była elementem wolnostojącym) okazało się, że całość zasłania główny obiekt-mastabę Imhotep nabudował kolejne trzy mastaby a następnie rozbudował całość do 6 poziomów h=60m

Piramida łamana Snofru w Dahszur(2600-2550 r.p.n.e.)- inaczej południowa , została nazwana łamaną ponieważ mniej więcej w h/2 załamuje się i biegnie pod mniejszym kątem nachylenia (54 na 43 stopnie) komora grobowa tej piramidy przykryta jest sklepieniem pozornym. Ściany z zewnątrz gładzone by odbijały światło.

Piramida Cheopsa w Giza (2600-2550 r. p.n.e.) Największa, zbudowana na planie kwadratu o a=233m h=145m w piramidzie znajdują się trzy komory grobowe: dolna, środkowa(królowej) i górna (faraona) nad komorą faraona z różowego granitu jest konstrukcja odciążająca składająca się z pięciu jednolitych płyt kamiennych ułożonych jedna na drugiej, przeplatanych pustymi przestrzeniami, nad najwyższą ułożono rodzaj daszka konstrukcja zabezpiecza sarkofag przed ewentualnymi obsunięciami się mas skalnych. Do komary prowadzi wąski stromy korytarz poszerza się on i podwyższa . przed wejściem do komory królowej na kształt wąskiej i wysokiej sali ok. 50m dł. Ze sklepieniem pozornym tzw. Wielka sala.

Przekrój piramidy Cheopsa:
A - wejście do piramidy, umieszczone na północnej stronie, ok. 17 m nad ziemią,
B - dolna komora położona na końcu korytarza zstępującego (długość łączna korytarza ok. 114 m),
C - początek korytarza wstępującego, ok. 18 m od wejścia,
D - Wielka Galeria, długości ponad 46 m,
E - środkowa komora, tzw. Komora Królowej,
F - Komora Królewska i tzw. komory odciążające nad nią,
G - tzw. kanały wentylacyjne,
H - szyb ewakuacyjny,
I - rodzima skała pod piramidą, pozostawiona w części jako wypełnienie piramidy,
J - okładzina.

Architektura sepulkralna w okresie Średniego Państwa.

Średnie Państwo (2050-1700 r. p.n.e.)

Grobowce w Beni Hassan( 2130-1785 r.p.n.e.) - wykute w skale do których prowadziły wąskie i bardzo strome rampy, przedsionek stanowił portyk wsparty na kolumnach protodoryckich za portykiem znajdowało się wykute w skale pomieszczenie z niszą na posąg zmarłego , i ślepe wrota a w ich pobliżu znajdował się starannie zamaskowany szyb, prowadzący do właściwej komory grobowej

Groby książąt Wahka i Ibu w Kau - 

Nieduże grobowce stylem przypominające w ogólnej koncepcji założenia zespołów piramid w Giza.

 

Nad Nilem – rodzaj portu w postaci bram - portyku, zbudowanego na podwyższeniu, aby zabezpieczyć go przed wylewem. Z stamtąd prowadzi kryptoportyk do świątyni górnej, składającej się z kilku części (wejście do każdej po schodach).Zewnętrzne mury tylnego podwórca świątyni dochodziły niemal do samych skał wzgórza.

Deir-el-Bahari 

Plan świątyń w Deir el-Bahari:
I) Świątynia Mentuhotepa II 1) Bab el-Hosan
II) Świątynia Tutmozisa III 2) Westybul wewnętrzny
III) Świątynia Hatszepsut 3) Taras z kolumnadą
4) Tumulus
5) Sala hypostylowa
6) Sanktuarium
7) Dziedziniec
8) Pierwszy portyk
9) Pierwszy taras
10) Drugi portyk
11) Kaplica Hathor
12) Kaplica Anubisa
13) Dziedziniec
14) Sanktuarium Hatszepsut
15) Świątynia solarna

Skalna kotlina w Tebach Zachodnich, której nazwa w języku arabskim oznacza Klasztor Północny, położna pomiędzy el-Asasif a Dolinami Królów i Królowych. Na terenie Deir el-Bahari znajdują się świątynie budowane począwszy od okresu Średniego Państwa aż po Okres Ptolemejski. Najbardziej znane są trzy świątynie kultu pośmiertnego leżące głęboko u podnóża skalnego zbocza, świątynie Mentuhotepa II, Nebhepetre, królowej Hatszepsut oraz, odkryta przez polską misję archeologiczną, świątynia Totmesa III. Z całej trójki, świątynia Hatszepsut zachowała się w najlepszym stanie. Położona na trzech tarasach z kolumnadami naśladuje styl architektoniczny znacznie wcześniejszej, sąsiedniej świątyni grobowej Mentuhotepa II. Pracami projektowymi i wykonaniem kierował prawdopodobnie Senenmut, architekt królowej, pełniący także na dworze wiele innych funkcji.

Architektura świątynna w okresie Nowego Państwa

Ani okres Starego Państwa, ani Odrodzenia w Średnim Państwie nie przyniosły jednolitego typu świątyni egipskiej. Monumentalna świątynia jest w pełni tworem Nowego Państwa. To właśnie w tym okresie wzmocniła się potęga kleru, oparta na wzroście bogactw świątynnych. Wprowadzenie na tron Herhora, arcykapłana świątyni Amona wytworzył sprzyjające warunki do wykształcenia się kanonu architektury sakralnej czyli „klasycznego” typu świątyni egipskiej. W okresie Nowego Państwa ta świątynia staje się najbardziej reprezentacyjną budowlą państwową. Posągi przedstawiają faraona padającego na kolana w pokłonie przed bogiem, nie jak poprzednio gdy to faraon był jednym z bogów.
Monumentalne założenia świątyń oraz układ pełnią teraz aktywną rolę w propagandzie państwowej, ukazując społeczeństwu potęgę i władzę kapłanów, sług bóstwa.

Klasyczny układ przedstawiał się w następujący sposób:
1.Nad brzegiem Nilu wznosił się małe molo, do którego w czasie świąt przybijały barki wiozące w czasie procesji posąg bóstwa oraz orszak kapłański.
2.Od portu prowadziła aleja sfinksów, która kończyła się przy
3.Pylonach, przed którymi stały zazwyczaj wysokie maszty na flagi oraz ogromne posągi faraona.
4.Za pylonami mieściło się podwórze otoczone z trzech stron portykami.
5.Za nim natomiast znajdowała się wielka sala hipostylowa, w której dwa środkowe szeregi kolumn były wyższe, tworząc tym samym rodzaj nawy głównej np. w Karnaku.
6.Za salą hipostylową znajdowało się wejście (niekiedy poprzez mniejszy hipostyl) do Sali na pomieszczenie z barką. Z obu stron znajdowały się dwa obejścia.
7.Na samym końcu znajdowała się kaplica (czasami poprzedzona niedużym westybulem na pomieszczenie z posągiem bóstwa), a właściwie trzy kaplice. Dwie po obu stronach kaplicy głównej zgodnie z kultem triady.
Cały ten główny kompleks mieścił się na jednej osi. Za świątynią mieściły się pomieszczenia na skarbce, archiwa, magazyny itp.
Układ pomieszczeń świątyni Nowego Państwa oraz rytuał sakralny podkreślają w pełni istniejące faktycznie zróżnicowanie klasowe społeczności egipskiej. Lud pracujący dopuszczony był jedynie do podwórca świątyni. Do sali hipostylowej mieli już dostęp wybrani no. Urzędnicy, pisarze, dostojnicy wojskowi. Próg sali na barkę mogli przekroczyć prócz kapłanów tylko najwyżsi dostojnicy państwowi. W pobliżu posągu bóstwa, prócz faraona który oddawał mu teraz pokój znajdować się mogli tylko najwyżsi kapłani.

Architektura świątynna okresu Starego i Nowego Państwa

Stare Państwo

W monumentalnej architekturze Starego Państwa mamy do czynienia z dwoma rodzajami świątyń. Jedne z nich budowane przy piramidach, świątynie grobowe, służyły kultowi zmarłego faraona. Najciekawsza jest tzw. dolna świątynia Chefrena wzniesiona z olbrzymich bloków czerwonego granitu, o posadzce wyłożonej płytami z alabastru. Nie miała ona żadnych ozdób i płaskorzeźb, jedynie 23 kolosalnej wielkości posągi króla stały wzdłuż ścian. W świątyni Chefrena mamy po raz pierwszy do czynienia z budowlą, której architekt w pełni zdawał sobie sprawę z walorów budulca, jakie przedstawiały wypolerowane, monolitowe filary i architrawy z granitu. Słusznie określa się artystyczny
wyraz tej architektury jako surowy „styl kamienia".

Obok świątyń grobowych w Starym Państwie wznoszono przybytki sakralne poświęcane kultom różnych bogów.

Do najbardziej reprezentacyjnych należą tzw. świątynie solarne, związane z bogiem Ra z Heliopolis. Najlepiej zachowały się ruiny solarnej świqtyni Niuserry, faraona V dynastii (w Abusir), której dominującym akcentem jest potężny, przysadzisty obelisk zbudowany ze starannie
dopasowanych bloków kamienia. Obelisk ten stanowi symbol starożytnego kamienia benben z
Heliopolis. W dalszej ewolucji nabrał on form bardziej wysmukłych; jak wiadomo, monolitowe
obeliski z granitu wznoszono w okresach późniejszych przed pylonami świątyń. Ten symbol
słońca, po egipsku techen, przypominał widać Grekom swym kształtem rożen i nazwali go
obeliskiem.

Jeśli spojrzymy na plany świątyń Starego Państwa, przekonamy się, że nie zawsze były one
budowane według jednej zasady. Różnica w ich podstawowym planie wiąże się z zależnością od
specyfiki kultu poszczególnych bóstw. Koncepcja klasycznego planu świątyni zrodzi się dopiero
później, kiedy w okresie Nowego Państwa zaistnieją warunki społeczne i kulturalne sprzyjające
wytworzeniu się takiej idei.

Porównanie:
-w Starym Państwie nie zauważamy jakiejś określonej jednej formy świątyni, za to w nowym państwie panują już pewne kanony, które powtarzają się w każdej sakralnej budowli tego okresu
-w Nowym Państwie świątynie przestają być już tylko częścią grobowca faraona, a stają się niezależnymi miejscami kultu, kształtującymi swoją formą otoczenie

Świątynia Chonsu w Karnaku

Świątynia Ramzesa II w Abu Simbel

Wykuta została w skale różowego piaskowca na plecenie Ramzesa II dla uświetnienia trzydziestego jubileuszu jego panowania. Olbrzymia fasada w kształcie trapezu przypomina pylony świątyni. Z każdej strony wejścia znajdują się dwa 20 m posągi siedzącego na tronie króla, przy jego nogach widnieją małe statuy członków jego rodziny (m.in. żony Nefertari). U góry skalnej fasady znajdują się fryzy dekoracyjne, z których najwyższy wyobraża rząd małp. Wysokie drzwi wiodły do sali
wspartej na ośmiu kolumnach ozyriackich. Ta duża komora skalna odpowiadała dziedzińcowi świątyń klasycznych. Za nią znajduje się sala z hipostylem, głębiej sala na barkę i właściwe sanktuarium-kaplica. W tylnej ścianie zostały wykute cztery posągi bóstw: Ptah, Amon, ubóstwiony Ramzes II i Ra-Harachte. Świątynia była dokładnie orientowana na wschód, tak aby w dniu powtarzającego się jubileuszu władcy pierwsze promienie wschodzącego słońca padały na twarz Ramzesa.

Osiedle w starożytnym Egipcie 

Deir el Medina ("Klasztor Miejski") miejsce, osada w Zahodnich Tebach, usytuowana w dolinie pomiędzy Ramesseum i Medinet Habu. Starożytna osada rzemieślników, budowniczych-artystów, geniuszy tworzących królewskie grobowce w Dolinie Królów.
Mieściło się ono we względnie szerokim wąwozie skalistym, gdzie jednak brakowało miejsca do rozplanowania miasteczka w sposób tak prawidłowy, jak udało tego się dokonać na skraju pustyni fajumskiej, w Kahun, dla budowniczych piramidy Sezostrisa II.

W Deir El-Medina uliczki są wąskie i kręte; brak jakiejkolwiek regularności w planie osiedla. Wygląda na to, że w miarę rozszerzania się zakresu prac dobudowywano domy do istniejącego już poprzednio kompleksu. W czasach Nowego Państwa, osada zamieszkiwana była przez elitarną, zamkniętą społeczność, podlegającą bezpośrednio faraonowi i wezyrowi, ciesząca się szczególnymi przywilejami. Ich życie i praca objęte było najwyższą tajemnicą. Żyli z dala od "wszelkich uszu i oczu", a wszelkie ich potrzeby zaspokajane były przez państwo. Mieli własną szkołę i sąd, specjalnie dla nich pracowali rzemieślnicy wytwarzający wszelkie potrzebne przedmioty i produktu (piekarze, garncarze, tkacze,
rolnicy...).

Osada składała się z małych, bliźniaczo połączonych, piętrowych domków, budowanych rzędami. Panowała w niej wysoka dyscyplina ale i sprawiedliwość. Pracownicy podzieleni byli na dwie ekipy, które nieustannie wymieniały się przy pracy. Podczas gdy jedni pracowali innym nie brakowało czasu na odpoczynek. Rzeczą niespotykaną w Starożytnym Egipcie był królewski przywilej nadający członkom społeczności, prawo do budowy w pobliskich zboczach kotliny, własnych grobowców -
Domów Wieczności. Na terenie Deir el-Medina znajduje się również nekropola w skład której wchodzi wiele grobów dostojników państwowych, rzemieślników oraz świątyń dedykowanych różnym staroegipskim bogom.Do tej pory odkryto około 450 niedekorowanych i 53, zawierających zdobienia ścian, grobowców mieszkańców osady. Są wśród nich prawdziwe arcydzieła zawierające wspaniałe malowidła o tematyce mitologicznej i religijnej, między innymi w grobowcu Nebenmaat'a, przedstawiające Anubisa dokonującego "Otwarcia Ust" oraz boginię Nieba Nut, pojącą spragnione dusze Nebenmaat'a i jego żony.

W osadzie znajdowała się również świątynia poświęcona protektorkom jej mieszkańców - boginiom Hathor i Maat. Umiejętność artystów, ich dobrą robotę warsztatową przechowały nam rysunki oraz malowidła na ułamkach skał, tzw. ostrakonach, znalezione przede wszystkim w Deir el-Medina. Są to szkice lub studia artystów odznaczające się doskonałą obserwacją ruchu, szczególnie zwierząt.
Kiedy Sezostris II przystąpił do wznoszenia piramidy na wzór swoich poprzedników również z XII dynastii, na skraju Fajum niedaleko miejscowości Kahun, kazał tam zbudować na pustyni osiedle dla robotników, rzemieślników i nadzorców, zatrudnionych przy tych pracach. Budowano je co prawda z cegły suszonej, ale ruiny zasypane przez suchy piasek pustyni, zachowały się względnie czytelnie i dzięki wykopaliskom posiadamy dziś plan dużej części miasta z okresu Średniego Państwa.
Osiedle bardzo szybko rozrosło się do sporych rozmiarów, zwartego zespołu miejskiego. 

Pod tym względem Kahun należy do wyjątków w starożytnym Egipcie, gdzie miasta częstokroć bywały dużymi aglomeracjami starszych budowli mieszkalnych, wznoszonych wzdłuż Nilu. Tu budowano wg z góry określonego planu i stąd mamy jasny podział na: kwartały mieszkalne (założone na siatce prostokąta), gdzie znajdowały się domy robotników, oraz dzielnicę bardziej wytworną, w której mieszkania nadzorców, urzędników oraz kapłanów stanowią wygodne i obszerne wille. Zresztą i sam Sezostris miał tu czasami rezydować kontrolując postęp pracy. 

Dzielnica dla biedaków mieściła się na terenie zaledwie 240m długości i 105m szerokości, podczas gdy w dzielnicy dostojników- przeszło dwukrotnie większej- liczba domów była znacznie mniejsza, a niektóre z nich zajmowały powierzchnię 2700metrów kwadratowych. Obie dzielnice były od
siebie oddzielone grubym murem. Widok niedużego domku z tej epoki zachowały nam terakotowe tzw. domki dusz, które wkładano czasami zmarłym do grobu. Z otoczonego murem podwórca, do którego przylegały izby mieszkalne wiodły schody na pietro, do górnych pomieszczeń. W oknach znajdowały się kraty. Dom człowieka zamożnego zawierał szereg pomieszczeń, niektóre z nich wsparte były na kolumnach. Można tu wyróżnić przedsionek, długi korytarz, rodzaj poczekalni, dziedziniec z portykiem, pokoje przyjęć, mieszkanie pana domu, oddzielne pokoje dla jego żon- harem, wreszcie odrębne izby mieszkalne domowników i służby, magazyny i zbiorniki na wodę.

Sala hypostylowa, a apadana 

Sala hypostylowa (inaczej sala kolumnowa) obok dziedzińca i sali na barkę z sanktuarium, jest podstawowym elementem kanonu budowy świątyni w Nowym Państwie (najbardziej typowa – świątynia Chonsu w Karnaku). 

Sala hypostylowa znajdowała się za dziedzińcem, jej położenie ściśle łączyło się z rytuałem sakralnym. W hypostylu panował półmrok, gdyż światło sączyło się do wejścia tylko przez kraty okien umieszczone u góry w środkowej nawie o podwyższonej kolumnadzie, czasem przez wąskie otwory w stropie. Tak np. W świątyni Amona w Karnaku wzniesionej za Ramzesa II (wielka sala hypostylowa). 

Z takim oświetleniem łączył się również kształt kapitela kolumny, tam gdzie były one oświetlone miały kształt rozwiniętych pąków, tam gdzie pozostawały w mroku – zamkniętych. Za salą hypostylową znajdowało się wejście prowadzące niekiedy przez mniejszy hypostyl do sali na barkę bóstwa.

świątynia Amona w Karnaku

Apadana w starożytnej Persji to inaczej sala audiencyjna. Była to sala kolumnowa. Wybudowana w 513 r. p.n.e. przez Dariusza sala audiencyjna w Persepolis została wpisana w kwadrat opierała się na 36 wysokich kolumnach, uporządkowanych w 6 rzędów po 6 podpór. Długości boków sali w Persepolis wynosiły 60m. Odstępy między rzędami wynosiły 8,9 m, odstępy między kolumnami 7 m. Wysokie ( ok 23 m) żłobkowane kamienne kolumny zwieńczone były kapitelami w kształcie podwójnych byków, dźwigają one sufitowe belki z drewna. Dolne powierzchnie cedrowych i cyprysowych belek były prawdopodobnie bogato zdobione Udało się osiągnąć wrażenie pozbawionego ciężaru rozmachu, jakiego brakowało choćby kolumnowym salom świątyń egipskich. W porównaniu z Karnakiem, gdzie
proporcja między średnicą kolumny a odległością między dwiema podstawami kolumn wynosiła mniej więcej 1:1,2, stosunek w Persepolis wynosił 1:3,6 . Poza tym kolumny perskie miały do udźwignięcia drewniany sufit, a nie kamienne płyty. Mogły więc być smuklejsze. W narożnikach apadany znajdowały się wieże, z trzech stron otaczał ją portyk o podwójnej kolumnadzie. Oświetlenie zapewniało sześć okien. Sam pałac został wzniesiony na cokole wysokości 3,7m i otoczony był prowadzącymi jedne ku drugim schodami. Na północy i wschodzie na górę do sali audiencyjnej prowadziły wielkie schody z dwiema symetrycznymi flankami; po ich bokach znajdowały się stopniowane krenele.

W pałacu Dariusza w Persepolis apadana miała strop oparty na 16 kolumnach, otoczona
była mniejszymi pomieszczeniami, w narożnikach znajdowały się wieże. Przed salą znajdował się
kolumnowy portyk do którego również prowadziły podwójne schody.

Założenie pałacowe w Persepolis 

Persepolis- miasto perskie (521-465)

-stolica ceremonialna, zespół pałacowy
-Założenia pałacowe: małe miasteczko zbudowane na planie zbliżonym do prostokąta,
-w północno zachodniej części : brama Kserksesa (brama ludów) ozdobiona skrzydlatymi bykami i Propyleje (portyk wsparty na 4 kolumnach).
- W południowo zachodniej: pałac Dariusza, pałac Antakserksesa, pałac Kserksesa. Pałace zbudowano na platformie u stóp skały.
- Na platformę prowadziły rampy z monumentalnymi schodami, zabudowania od strony doliny były
otoczone muram
- Na wschodzie : dziedziniec paradny i sala stu kolumn (kwadrat 75x75m,
kolumny wys ok. 20m)
- od strony doliny obszar jest umocniony potężnej grubości murami (5m.)
- Apadana (sala audiencyjna podparta kolumnami). Apadany mają często usuniętą jedną ścianę
(otoczone z 3 stron)

- kompozycja: dziedzińce, pomieszczenia (inne kształty niż np. w Chorsabad, tam nie
ma wewnętrznych podpór w pomieszczeniach, tu kolumny)
- podobny typ belkowania jak w architekturze greckiej, ale płaskie zamknięcia budowli
(inaczej niż w Grecji)
-Oprócz pomieszczeń reprezentacyjnych w skład kompleksu wchodziły zabudowania
mieszkalne. Były to rezydencje wznoszone wokół kolumnowych dziedzińców.
-Największą zachowaną ozdobą pałacu są reliefy biegnące wzdłuż ścian i schodów. Wyobrażają one procesje biorące udział w uroczystościach religijnych i świeckich. Idący składają dary królowi, oczekując na posłuchanie.